در ابتدای جلسه، محمد دهقان ـــ با شرح خاطراتی از تجربۀ زندگی خود در محیط اکباتان ـــ  به مفاهیمی چون «جمع، تجمع و جمعیت» اشاره کرد و آن‌ها را از عناصر اصلی شکل‌دهندۀ اکباتان امروز‌ی برشمرد. سپس این پرسش را مطرح کرد: «چرا ما از اکباتان می‌شنویم؟». در بخش بعد، سمیه حسینی با اشاره به این پرسش، مفهومی به نام «سرمایۀ اجتماعی» را معرفی کرد. به بیان ساده، سرمایۀ اجتماعی به میزان اعتبار‌ی گفته می‌شود که افراد در جمع‌های گوناگون از آن برخوردارند. به گفتۀ او، «برای شکل‌گیر‌ی این مفهوم، لازم است میان طرفین اعتماد، رابطۀ اجتماعی، حمایت و ارزش و هویت اجتماعی مشترک» وجود داشته باشد. خصوصیت دیگر این سرمایه «محل محور بودن آن» است؛ این محل می‌تواند محله‌ای در مقیاس شهرک اکباتان باشد یا محل وسیع‌تر‌ی مثل شهر یا حتی کشور را شامل شود. نکتۀ مهم این است که سرمایۀ اجتماعی شکل می‌گیرد و باید به کمک عواملی آن را افزایش داد و بازتولید کرد.

بنابر دیدگاه سمیه حسینی، شهرک اکباتان دارای عرصه‌ای عمومی است که فضای مورد نیاز ساکنان برای گردهمایی را تأمین می‌کند. ردپای سرمایۀ اجتماعی در فیلم سیزده نیز نمایان است. وجود روابط بین محله‌ای در شهرک به بمانی، شخصیت اول فیلم، کمک می‌کند تا تجربه‌های جدید کسب کند و بتواند خارج از واحد ساختمانی خود نیز مکانی برای ماندن پیدا کند.

در بخش بعدی نشست، مسعود سفلائی فضای شهرک اکباتان را از دریچۀ سینما مورد بررسی قرار داد. او فضاهای حائز اهمیت در سینما را به سه بخش تقسیم کرد: «موقعیت جغرافیایی، موقعیت مکانی محل کار و زندگی در شهر، چیدمان محل کار و زندگی». به گفتۀ او، این نکات کلی فضا را در سینما شکل می‌دهند و تنها پس از تشکیل این فضا است که می‌توانیم داستان رئال یا سورئال داشته باشیم. در کنار این موارد، مبحثی با عنوان «تفکیک فضاهای خصوصی و عمومی» مطرح می‌شود که تقریباً از دهۀ چهل میلادی مورد توجه قرار گرفت.

مثلاً محیط قهوه‌خانه در فیلم‌های قبل از انقلاب از جذاب‌ترین فضاهای عمومی در سینما به شمار می‌رفت؛ زیرا محلی بود که دید متفاوتی از شخصیت‌ها را به مخاطب ارائه می کرد. بیشتر پلان‌های نشان‌دهندۀ فضا در فیلم‌های وسترن از دشت شروع می‌شود و دیدی کلی به مخاطب ارائه می‌دهد. در این فیلم ـــ خلاف رویکردهای سینمای کلاسیک ـــ روایت از فضای خصوصی خانه شروع می‌شود. سیدی داستان را از اتاق پسربچه، که فضایی بسته دارد، آغاز می‌کند و آن را در محیط حمام ادامه می‌دهد.

تهران به‌مثابۀ موقعیت جامع، شهرک به‌مثابۀ بخش جداافتاده در شهر، خانۀ بمانی به‌مثابۀ محور ماجرا (تمرکز‌ی بر فضای خصوصی)، راهرو و لابی به‌مثابۀ محل تقابل (اولین محل مواجهه با افراد غریبه) و بخش روبه‌روی بلوک (محل تلاقی با ساکنان دیگر) عناصر اصلی روایت داستان سیزده را شکل می‌دهند. این عناصر همگی از دل معمار‌ی می‌آیند و هرکدام بر یکی از فضاهای خصوصی، نیمه‌خصوصی، و عمومی تأکید دارند.

سفلائی در ادامۀ نشست، دربارۀ تلفیق زندگی مدرن و سنتی در شهرک اکباتان صحبت کرد. به عقیدۀ او اکباتان را می‌توان به‌نوعی نقطه‌ای بر مدرنیتۀ شهر‌ی در شهر تهران دانست؛ جایی که بخشی از طبقۀ متوسط ـــ که پیش از این در نقطۀ دیگر‌ی از شهر ساکن بودند ـــ تصمیم گرفتند با نقل مکان به نقطه‌ای دیگر، زندگی جدیدی را تجربه کنند. این زندگی جدید، با دادن امکان زیست جمعی نزدیک‌تر موقعیتی را شکل می‌دهد که در سینما آن را ‌”موقعیت کلونی“ می نامیم. به این معنا که عده‌ای از مردم با زندگی کردن کنار هم به یک سر‌ی باورها و آیین گاه نانوشته می‌رسند. فیلم های Gangs of New York و Papillon را می‌توان از نمونه‌های سینمایی درخشان در به تصویر کشیدن این موقعیت برشمرد. به نظر می‌رسد سیدی نیز در فیلم سیزده به‌دنبال خلق چنین فضایی بوده، اما تلاش او با موفقیت چندانی همراه نبوده است.

سفلائی در خصوص نقش بتن و استحکام ساختمان‌ها در معمار‌ی افزود: سالیان طولانی است که در سینما، از بتن در راستای «القای حس چیرگی زندگی شهر‌ی بر افکار انسانی» استفاده بسیار‌ی شده است؛ ایده‌ای کلیشه‌ای که همواره نقش خود را به بهترین شکل در انتقال این مفهوم ایفا می‌کند. بنابر دیدگاه او، بتن مفهوم استحکام را درون خود دارد، پس نمی‌توان آن را به راحتی تخریب کرد. رنگ آن نیز نزدیک به رنگ خاکستر‌ی ۱۸ درصد است که در سینما رنگ خنثی نامیده می‌شود؛ بنابراین «بتن متریالی است که می‌توان از آن در عناصر معمار‌ی و داستان فیلم به خوبی استفاده کرد و به همین جهت، هومن سیدی این متریال را در بسیار‌ی از فضاهای فیلم سیزده به کار برده است.

در پایان نشست پرسش‌هایی در خصوص تغییرناپذیر‌ی شهرک و بروز مدنیت، تأثیر متقابل رفتار ساکنان و فرم معمار‌ی شهرک، مسئلۀ دیدن و دیده شدن، مرز خاکستر‌ی میان شهرک با شهرک‌های اطراف، و مفهوم چشمان ناظر مطرح شد و کارشناسان و مهمانان از منظر تخصص خود به آن‌ها پاسخ دادند.

نگارنده: درسا گلابی