گفتوگو دربارۀ مجموعه پژوهشهای دورۀ پهلوی
گزارش نشست هفتم (۲۲ دیماه ۱۴۰۲)
بررسی امکان معماری در خیابان انقلاب اسلامی (شاهرضا)
در این نشست از سلسله نشستهای معماریخوانی استودیو یله ـــ معماری و شهر از دریچۀ منابع مکتوب ـــ معماری مولد خیابان ـــ که با همکاری مجموعۀ فرهنگی ــ هنری برج آزادی برگزار شد، اعضای گروه یله با همراهی کارشناسان و مهمانان به بررسی امکان معماری در خیابان انقلاب تهران پرداختند. اسکندر مختاری ـــ استاد دانشگاه و پژوهشگر مطالعات شهری ـــ و میترا حبیبی ـــ استاد دانشگاه و پژوهشگر طراحی شهری ـــ کارشناسان حاضر در این نشست بودند. علی میرزا مصطفی ـــ دانشجوی مطالعات معماری ایران و از اعضای دپارتمان پژوهش استودیو یله ـــ نیز دبیر این جلسه بود.
در ابتدای جلسه، علی میرزا مصطفی با اشاره به بخشی از تجربیات زیستۀ خود در خیابان انقلاب، مفهوم «مکان سوم»ـــ یکی از نهادهای اصلی فضای عمومی شهری ـــ را تشریح و نمونههایی از آن را بررسی کرد. او فضای پیرامونی بانک ملی شعبۀ دانشگاه تهران، واقع در خیابان انقلاب و نزدیک به شیرینی فرانسه را، از مهمترین مصادیق مکان سوم در جدارۀ خیابان انقلاب دانست که امروزه تبدیل به مکانی برای حضور جوانان و انجام فعالیتهای مختلف شده است. میرزا مصطفی همچنین با اشاره به خصوصیات معماری این بنا که آن را یورن اوتزن طراحی کرده، نقش ویژگیهای کالبدیاش را در شکلگیری این فضای جمعی پررنگ دانست.
در ادامه، اسکندر مختاری تاریخچۀ مختصری از روند شکلگیری و سیر تحولات خیابان انقلاب (۳۰ متری، یا شاهرضای پیشین) را در قالب چهار بخشِ «خاستگاه خیابان انقلاب؛ زمینههای شکلگیری و قوام آن؛ معماران و آثار شاخص آنها در شهر؛ و شهر، فضای شهری، مکان رویداد و مکان خاطره، مورد بررسی قرار داد. بهگفتۀ او، در دورۀ اول، شهر تهران در سالهای ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۶ شمسی توسعه پیدا کرد و عرصۀ شهر برای حضور و تردد اتومبیلها مهیا شد. «مفهوم جدید خیابان پس از انقلاب صنعتی، تخصیص عادلانۀ فضاهای شهری میان سواره و پیاده، و اهمیت به درختان برای زیبایی و سایه گستراندن» از اقدامات مؤثر صورتگرفته در این بخش بودند. در دورۀ بعد، «سوداگری زمین، استقبال مالکان از پر شدن خندق و توسعۀ شهر، تخصیص قطعات بزرگ به مالکان متمول، و نقش بلدیه در توسعۀ شهری» زمینههای شکلگیری و قوام خیابان انقلاب را فراهم کردند.
در بخش پایانی نشست، میترا حبیبی با تشریح مفاهیمی چون «اقتصاد سیاسی فضا» و «مکانمند کردن روابط اجتماعی»، فضای شهری را نه فرآورده، بلکه فرایندی متداوم دانست که تحت تأثیر عوامل گوناگون دچار تغییرات میشود. او همچنین با اشاره به نظریۀ «تولید اجتماعی فضا»، که آن را هانری لوفر برای اولین بار مطرح کرد، به بررسی سهگانۀ فضایی او، یعنی فضای پنداشته (Conceived Space) ، فضای درکشده (Perceived Space) و فضای زیسته (Lived Space) پرداخت که همواره بر یکدیگر تأثیر گذاشته و فضای عمومی را دستخوش تغییرات میکنند. بخش انتهایی نشست، به طرح پرسش حاضران و پاسخ کارشناسان در نشست اختصاص یافت. همچنین، گفتوگوهای بیشتری پیرامون نقش خیابان انقلاب، بهمثابۀ مرکز حافظۀ تاریخی و پیونددهندۀ بخشهای مختلف شهر تهران به یکدیگر، شکل گرفت.
نگارنده: درسا گلابی.